Een vertelling voor de jeugd (klik voor het filmpje) de geschiedenis is van de muren af te lezen
Ouderdom
De oudste delen van de kerk van Brakel op het marktplein zijn in de buitenmuur te zien, links en rechts van de ingang van de kerk zitten zogenaamde tufstenen. Ze dateren ongeveer uit het jaar 1100. Het zijn grote natuurstenen, gebeiteld uit vulkaangesteenten uit het buitenland, terwijl de andere stenen in de kerkmuren gewone bakstenen zijn. Veel veranderingen kan men trouwens aan de buitenkant van de kerk nog herkennen, vooral aan de verschillende vormen stenen die gebruikt werden. Hoe groter de stenen, hoe ouder de muur. In de vijftiende eeuw werd de kerk verbouwd tot een driebeukige pseudo-basiliek.
Restauraties
De eerste kerken in Nederland werden vaak tegen bestaande torens aangebouwd. Vaak was de ingang via de toren. Bij ons is de gemeente Zaltbommel eigenaar van de toren. De kerk is in het verleden niet helemaal haaks op de toren gebouwd. Boven het orgel zijn een paar jaartallen te zien : 1645, 1749, 1825, 1854. In die jaren zijn er restauraties of aanpassingen geweest.
In 1825 heeft er een uitgebreide restauratie plaatsgevonden. Het koorhek is toen geplaatst en de grafzerken die in het koor van de kerk lagen zijn eruit gehaald om de ruïne in het bos wat op te sieren. Daar zijn ze in een muur gemetseld. In die tijd, werd in heel Nederland veel aandacht besteed aan tuinen die bij landhuizen hoorden. De ruïne van het kasteel van Brakel hoorde bij de tuin van het herenhuis, we kennen dat huis nu als Huis Brakel. In het koor van de kerk ligt nu een grote steen met een ring, wat de ingang van een grafkelder moet zijn geweest.
Na de oorlog in 1945 was het echt nodig dat de kerk en de toren gerestaureerd werden. Op 23 april 1945 staken de Duitsers de toren in brand. De torenspits brandde volledig af en de klok viel in stukken uiteen. Daarom begon men in 1950 met een fikse verbouwing. De klok werd gesmolten en opnieuw gegoten. De toren kreeg een nieuwe spits. De oude spits was smaller en hoger. Er werd een zijportaal aangebouwd en de kerk kreeg een nieuw dak met eikenhouten betimmering tegen het plafond. Bij de metselwerkzaamheden werden hoog in de muren van het koor ingemetselde klankpotten aangetroffen. Vroeger werden die in de muren geplaatst ter bevordering van de akoestiek. Na het afbreken van het gemeentelijk lijkenhuisje aan de oost-zijde van de kerk, op de plaats waar nu de diakenbank staat, kwam een sluippoortje tevoorschijn, waardoor men vroeger toegang had tot de kerk. Om praktische reden werd het poortje dichtgemetseld gehouden. Over die verbouwing hangt achter in de kerk nog een bord met namen van personen die toen in het kerkbestuur zaten.
In 1980 zijn er nieuwe banken in gekomen. Tot die tijd liep er vanaf de ingang onder de toren een pad midden door de kerk naar de preekstoel. Ook is de vloer toen veranderd, er zijn natuurstenen plavuizen gelegd en de centrale verwarming is vernieuwd.
Tijdens de restauraties eind vorige eeuw werd een koperen dakgoot rond de kerk gemaakt. Ook de toren heeft inmiddels een ingrijpende restauratie ondergaan.
Heren van Brakel
De bewoners van het kasteel, het "Huis Brakel" en "Het Spijker" hadden in het dorp wat te zeggen. De "heren van Brakel", mochten ook in de kerk over bepaald zaken meebeslissen, ze mochten zelfs een dominee benoemen. Dit heette het collatierecht. Op oude kaartjes zie je zelfs dat de kerk en "Het Spijker" op één perceel stonden, dat betekent dat de eigenaar van "Het Spijker' ook de eigenaar was van de grond waar de kerk op stond.
Stijlen
De kerk heeft twee soorten ramen, ramen met ronde bogen (Romaans) en ramen met spitsbogen (gotisch). Ook tussen de pilaren in de kerk zie je spitsbogen en ronde bogen. Vroeger zaten in het koor zelfs nog twee geheel ronde ramen, die zijn ook dichtgemetseld.
Het koor
Achter de preekstoel is het koor met de prachtige gebrandschilderde ramen. In het koor van de kerk stond vroeger het altaar, het altaar in de kerk van Brakel was gewijd aan de heilige Martinus. Deze Martinus, bisschop van Tours in het jaar 372, gaf als jonge soldaat op een winterdag in Amiens de helft van zijn mantel aan een arme bedelaar.
Na de reformatie
Na de reformatie is het altaar in het koor verdwenen, omdat toen de preekstoel het middelpunt werd van de dienst. waarschijnlijk heeft de eerste preekstoel tegen de muur gestaan, terwijl de mensen tijdens de preek niet gingen zitten maar daar rondom bleven staan. In Brakel duurde het nog tot 1587 voor de eerste Hervormde predikant benoemd werd.
De ramen in het koor
De zeven prachtige ramen in het kantoor vallen natuurlijk het meest op. Tijdens de laatste restauratie zijn ze goed beschermd met een stevige glaslaag aan de buitenkant en met ijzeren staven aan de binnenkant. Wat opvalt zijn de vele wapens die in het raam afgebeeld staan. Alle ramen waren schenkingen, er staan afbeeldingen op van wapens van steden en families die met Brakel te maken hebben gehad, zoals Nijmegen en Zaltbommel. Gelderland was in 1647 onderverdeeld in vier stukken, kwartieren genaamd. Brakel hoorde onder het kwartier Nijmegen. Ook de namen van de heren van Brakel kun je op de ramen ontdekken. Caerl Pieck (een voorvader van Anton Pieck) was in 1709 behalve heer van Brakel, ook amtman, richter en landheer van Marienweert en Renoy. De namen van de wapens (5-01 Assendrecht en 5-03 Suijlen van Nuijt) zijn wellicht tijdens een restauaratie verwisseld.
Het verhaal over de ramen is te zien in dit filmpje van 15 minuten (klik voor het filmpje)
Een grafkelder onder de vloer
In het koor zitten onder de grote steen met ijzeren ringen twee oude grafkelders. Deze zijn in het jaar 1825 opengemaakt. In de ene kelder zijn de menselijke overblijfselen in een nieuwe kist gedaan. Beide kelders zijn weer dichtgemetseld en er is een nieuwe steen opgelegd. De oude steen is in de ruïne ingemetseld samen met een nog oudere grafzerk die bij het ontgraven van de kelders ontdekt was.
Het orgel in het schip
Het bijzondere in de kerk is dat het middelste gedeelte van het plafond uit een tongewelf bestaat, prachtig afgetimmerd met eikenhouten planken. Het schip van de kerk was vroeger veel ruimer dan nu, achter in de kerk is nu een consistorie en een ruimte voor toilet en centrale verwarming. Daarboven is het orgel geplaatst. Het "Van Dam" orgel stamt uit 1895 en is in 1976 nog gerestaureerd en uitgebreid met meer mogelijkheden.De laatste restauratie van het orgel is in 2009 afgerond. Tijdens een dienst op zaterdagavond 12 september is het orgel ingewijd.
Gebruiksvoorwerpen
De bijbel op de kansel is gedrukt in 1714 bij Jacob en Pieter Keur. Het was een geschenk van de weduwe van Dam van Brakel in 1825 na een restauratie van de kerk in dat jaar. Op de houten scheidingswand voor in de kerk staat een ijzeren frame. Dit frame lijkt op een doopvont, maar was vroeger de houder van een zandloper, waarmee men tijdens de diensten de tijd kon afmeten. Het losse doopvont onder de preekstoel is ook een geschenk uit 1826, van iemand uit Vianen. De zilveren bekers, kannen en schotels die gebruikt worden tijdens het avondmaal worden in de kluis bewaard. In één van de avondmaalsbekers is het wapen van Brakel gegraveerd met het opschrift: "kerk van Brakel, MVCCXXXVI, ook de merken van de Haagse ooievaar staan in de bekers gegraveerd. Op de schotel staat "Rotterdam 1839"
Bekende voorgangers
In de consistorie achterin in de kerk waar de dominee en kerkenraad voor en na de dienst samenkomen, hangt een bord met namen van alle predikanten die in Brakel gestaan hebben. Er hangen ook tekeningen en foto's. Een paar oude namen zijn bekend, Anthonie Jacobus Buys Ballot, van 1823 tot 1850 was de vader van de bekende natuurkundige Buys Ballot. Na hem in 1851 kwam J.C.W. Quack, hij tekende na de watersnoodramp in 1861 veel prenten, verkocht deze prenten om zodoende met de opbrengsten de mensen in de Bommelerwaard bij te staan. Nog een bekende naam is die van Gerardus Oorthuys, de vader van een bekende Nederlandse fotograaf Cas Oorthuys. Ds. Van den Ham was verschillende jaren zendingspredikant in Kenya. Momenteel is ds. Belder predikant van deze kerk.
Rondom de kerk
Rondom de kerk zijn nog verschillende oude graven te zien. Sommige zerken liggen zelfs binnen een hek of zijn verhoogd. Er liggen oud-burgemeesters van Brakel: Aart van Os (1802-1875), en Jan van Dalen (1841-1902) en Steven van Dalen (1876-1935).
Ook zijn er predikanten begraven zoals Cornelis Speelman (1809-1878) en de godsdienstonderwijzer Lodewijk Verheul (1876-1934). Ook ligt hier Dirk Willem van Dam begraven, hij woonde op Het Spijker en leefde van 1901 tot 1991.
De graven zijn online te bekijken:
http://www.online-begraafplaatsen.nl/zerken.asp?command=showzerken&bgp=185&page=2
Elk jaar is er op vier mei tijdens de dodenherdenking kranslegging op het graf van Hendrik van Balen. Op de steen staat "gevallen voor het vaderland 16-7-1889 - 1-12-1940". Hij was schipper en voer voor de steenkoolhandel naar Duitsland op het schip "De Molenaar". Het was zoals Hendrik al tegen zijn zus gezegd had, zijn laatste rit, dan zou hij aan wal komen, het was oorlog en het werd eigenlijk te gevaarlijk. Hij was afscheid wezen nemen op de Waarddijk bij Neeltje van Balen en Johannes van Dalen. Maar tijdens een bombardement op de Ruhr in Duitsland werd Hendrik geraakt door een granaatscherf in zijn hals en overleed in een ziekenhuis in Gelsenkirche. Op zijn eigen schip werd Hendrik naar Brakel vervoerd en vanaf de Veerdam naar de Waarddijk gebracht en enkele dagen daarna begraven. Later heeft er een herbegrafenis plaatsgevonden, op de plaats waar hij nu begraven ligt, lagen Engelse soldaten die overgebracht werden naar de oorlogsbegraafplaats Airborn in Oosterbeek, bij Arnhem.
Verantwoording
Deze informatie is een uitgave van de historische werkgroep Stichting De Vier Heerlijkheden t.g.v. de open monumentendag 2005. Voor de samenstelling is gebruik gemaakt van een uitgave uit 1986 van de Kerkvoogdij, samengesteld door W.F. van der Kooij, het boek Middeleeuwse Kastelen van Gelderland door F.M. Eliens en J. Harenberg, de Winkler Prins encyclopedie en eerder verschenen uitgaven van de historische werkgroep stichting de Vier Heerlijkheden t.g.v. de open monumentendagen 1989 t/m 1992 en het boekje Rondleiding voor de jeugd door A. de With.
De foto's hieronder van de kerkramen zijn genomen door Ap de With, de luchtfoto's van de kerk en het kerkhof door Gerald van Zanten (opnames met de drone op 31 maart 2021)
